„ხმელი ფოთოლი“ (2025, გერმანია-საქართველო, რეჟისორი სანდრო კობერიძე)
ძმები ლუმიერების ოპერატორს, ფრანგ ფოტოგრაფ გაბრიელ ვეირს ვიეტნამის ერთ პატარა, ღარიბ სოფელში გადაღებული აქვს 58-წამიანი ფილმი, რომელიც წლების წინ, ჩემთვის ყველა დროის კინოშედევრი გახდა. ამდენი ხანია უნივერსიტეტში უხმო კინოს ისტორიის კურსს 1899 წელს შექმნილი ამ მოძრავი სურათით ვიწყებ და მაინც ვერ ვხდები, კონკრეტულად რა ანიჭებს კადრს ასეთ მომნუსხველ ძალას. ბორბლებიან სავარძელში დაყენებული კამერა? თავად ბავშვები, გაოცებული რომ შეჰყურებენ კინოაპარატს, თუ პატარა გოგონა, რომელიც მეგობრებს ჩამორჩება სირბილში... მისი სახე, მისი სიხარულით სავსე მზერა? უკვე საუკუნეზე მეტი გავიდა ამ კადრის გადაღებიდან. როგორ იცხოვრეს ბავშვებმა? რამდენი წელი იცხოვრეს? ამ ფილმის ნახვა თუ მოახერხა რომელიმემ? როგორია დღეს ეს ვიეტნამური სოფელი, რომელსაც „ნამ ო“ ერქვა? ისევ არსებობს? ხომ არ გაუჩინარდა? ეს კითხვები აუცილებლად გაგიჩნდებათ, თუკი ვეირის კადრის სილამაზეს იგრძნობთ.
მე მგონი, ცდება ყველა, ვინც ამტკიცებს, რომ ფოტოხელოვნება და კინო, როგორც „რეპროდუცირების ეპოქის“ პროდუქტი, აურას უკარგავს ხელოვნებას. გაბრიელ ვეირის კადრს, ისევე როგორც ადრეული კინოს არაერთ კარგ ფილმს, უთუოდ აქვს ის, რასაც „აურას“ ეძახიან - ერთგვარი შარავანდედი, ენერგეტიკული ველი, რომელიც, დიახაც, ასხივებს.
სანდრო კობერიძის „ხმელი ფოთოლი“, რომელსაც 29 დეკემბერს, “სინედოკის” ინიციატივით, კინოთეატრ “ამირანში” უჩვენებენ, ადრეულ კინოს, კინოპრიმიტივისტების ფილმებს მოგაგონებთ. არა მარტო იმიტომ, რომ თავიდან ბოლომდე უკვე მოძველებული (და, შესაბამისად, პრიმიტიული) „სონი-ერიქსონის“ ტელეფონითაა გადაღებული; ისტორია მამაზე, ირაკლიზე, რომელიც დაკარგულ ქალიშვილს, ლიზას მთელ საქართველოში ეძებს, აწყობილია კლასიკური კინოდრამატურგიის წესების სრული უარყოფით, მასშტაბების რღვევით, ნაკლებად მნიშვნელოვანი დეტალების ზომების გაზრდით, მოქმედების რიტმის მუდმივი ცვლით. მუსიკა, რომელიც ფილმისთვის დაწერა სანდრო კობერიძის ძმამ, გიორგი კობერიძემ, ჯერ რუსი საბჭოთა ავანგარდისტის, ოლეგ კარავაიჩუკის საუნდტრეკებს გაგახსენებთ, მოგზაურობის დაწყების შემდეგ კი მუსიკას, რომლითაც კინოთეატრებში 20-იანი წლების ავანგარდულ ფილმებს აფორმებდნენ ხოლმე. მოძველებული ტექნოლოგიები ხელოვნური ინტელექტის ეპოქაშია გადმოტანილი, ძველი, ფაქტობრივად, უხმო კინოს ენა კი, 21-ე საუკუნეში. თითქოს ავტორს სურს კინოხელოვნება დროის დინების მიმართ დამოკიდებულებისგან გაათავისუფლოს და „როუდ-მუვის“ ჟანრში შემოაღწიოს ამ ჟანრისთვის თითქოს სრულიად უცხო შეჩერებულობამ, სტატიკურობამ.
მნიშვნელოვანია, რომ მაყურებელმა თავიდანვე მიიღოს თამაშის წესები, რომლებსაც ავტორი გვთავაზობს. სრულიად ბუნებრივად აღიქვას, მაგალითად, ის, რომ ლევანი, ლიზას მეგობარი, რომელიც ირაკლის მიჰყვება შვილის საძებნელად, არ ჩანს ფილმში, უხილავია, რადგანაც ერთგვარი მფარველი ანგელოზია სანდრო კობერიძის ფანტასტიკურ ამბავში. აქ, ისევე როგორც კინოხელოვნების პიონერების პრიმიტივისტულ ფილმებში, ამბის ლოგიკურ განვითარებას არ უნდა მოელოდეთ, არც ემოციებით მანიპულაციას და, მით უმეტეს, არც „ფსიქოლოგიას“, პერსონაჟების ხასიათებს. ამხელა გზაზე ირაკლის სახეზე განსაკუთრებულ წუხილს ვერ ვხედავთ იმის გამო, რომ ვერ პოულობს შვილს, რადგანაც ის, თუ „რა მოუვა მამას“, სანდრო კობერიძისთვის ყველაზე ნაკლებად მნიშვნელოვანია. მთავარია, „რა მოგვივა“ ჩვენ, მაყურებელს.
ეიზენშტეინი ჯერ კიდევ გასული საუკუნის 30-იან წლებში წერდა „ბრმად ხატვის“ შესახებ, როცა მხატვრის ხელი ხატავს თვალის (შესაბამისად, ტვინის) კონტროლის გარეშე. აქედან ერთი ნაბიჯი უნდა ყოფილიყო „ბრმად გადაღებამდე“, როდესაც რეჟისორი წინასწარ ბევრს არაფერს გეგმავს და მთლიანად ენდობა რეალობას, როგორც მომავალი ფილმის „თანაავტორს“... მგონია, რომ ასეა გადაღებული სანდრო კობერიძის ფილმი. „ტელეფონი-კამერა“ რეჟისორს იმპროვიზაციის საშუალებას აძლევს და, ფაქტობრივად, ისეთივე ინსტრუმენტი ხდება რეჟისორის ხელში, როგორც ფუნჯი მხატვრისთვის. ოღონდ არამც და არამც ფერწერული სურათების შესაქმნელად. სულ პირიქით.
“ხმელ ფოთოლში” გამოსახულება იმდენად მქრქალია, მბჟუტავი, რომ ზოგჯერ თვალის მოჭუტვა გიწევს საგნების კონტურების გასარკვევად. საკმაოდ დამღლელი “ვარჯიშია”, რომელსაც 3 საათის განმავლობაში ყველა ვერ გაუძლებს. მაგრამ თუკი შევთანხმდებით, რომ ხელოვნების აღქმა დიახაც, შრომატევადი პროცესია, თუკი ენდობით ფილმის ავტორს, აუცილებლად - განსაკუთრებით ფილმის ფინალში - იგრძნობთ, რომ ეს დაღლა სიამოვნებას განიჭებთ, რომ მოგწონთ დაკვირვება, თუ როგორ ლღვება, თითქმის აბსტრაქტული ხდება კადრი. მოგწონთ, რადგანაც მალევე ხვდებით ავტორის ჩანაფიქრს, მის სურვილს, დაინახოს და გადაიღოს უხილავი (თუ გნებავთ, მას „აურა“ დაარქვით). არსებითად ესაა მთელი ამ აბსურდული მოგზაურობის აზრიც.
გაბრიელ ვეირის მიერ ვიეტნამში გადაღებული მაგიური კადრი შემთხვევით არ გამახსენდა. თავისი არსებობის პირველივე დღიდანვე კინო გადაიქცა სამყაროს შეცნობის ინსტრუმენტად. „ხმელი ფოთოლი“, და კიდევ უფრო სანდრო კობერიძის წინა ფილმი, „რას ვხედავთ, როდესაც ცას ვუყურებთ“ (რომელიც პირადად მე უფრო მიყვარს), ამ ფუნქციას უბრუნებს კინოხელოვნებას. მაგრამ სამყაროს შეცნობა საკუთარი თავის შეცნობაცაა და მთელი ეს ფანტასტიკური მოგზაურობაც ცნობიერის და არაცნობიერის ლაბირინთების გარღვევის მცდელობაა. მნიშვნელოვანია, რომ ამას მამა აკეთებს. მნიშვნელოვანია, რომ მამებს ამ მოგზაურობისთვის შვილები, და მით უფრო საგულისხმოა, ალბათ, რომ ქალიშვილები უბიძგებენ. კი, ბუნება ცვალებადი და „ბუნდოვანია“, სამაგიეროდ მარადიულია მშობლების და შვილების კავშირები... ამ თვალსაზრისით „ხმელი ფოთოლი“ ერთგვარი ოდაა ოჯახზე და ოჯახურ ურთიერთობებზე. მამა-შვილის მთლიანობა აქ ნგრევას და ძალადობას უპირისპირდება.
ყოფილ სტადიონებზე, რომლებსაც ლიზა იღებდა, ახლა ვხედავთ ძაღლებს, ვირებს, ღორებს, ცხენებს, ძროხებს... ისეთი შთაბეჭდილება იქმნება, რომ საქართველოს რეგიონებში დღეს მხოლოდ შინაური ცხოველები, მოხუცები და ბავშვები დარჩნენ. კი, ბავშვები ყველაზე ხშირად ჩნდებიან. ირაკლი ეკითხება ერთ ბიჭუნას, სტადიონი აღარაა და ფეხბურთს როგორღა თამაშობთო... თუკი ჩოგბურთის თამაში შესაძლებელია ბურთის გარეშე, მაშინ სტადიონიც არაა აუცილებელი ფეხბურთისთვის.
ანტონიონის „ბლოუ-აპი“ ბევრ ჩემს ნაცნობს გაახსენდა „ხმელი ფოთლის“ სეანსზე. ამ გენიოსი კაცისთვის კინოკამერა იყო ადამიანის თვალზე უფრო მგრძნობიარე ინსტრუმენტი, რომელიც შენიღბულს, დამალულს, გაუჩინარებულს ხედავდა. ეს იყო არა იმდენად „სამყაროს ხელახლა შექმნა მისივე საკუთარი ხატით“ (როგორც ახასიათებს ფრანგულ „ახალ ტალღას“ ცნობილი ფემინისტი ხელოვნებათმცოდნე, ლინდა ნოქლინი), არამედ ეს იყო დაუნახავის დანახვის სურვილი... გაუჩინარებულის დანახვა სიმართლის გასაგებად. როგორც შექსპირთან – „შენ შემიბრუნე მზერა და სული დამანახე“, ეუბნება დედოფალი „ჰამლეტს“.
„ხმელ ფოთოლში“ მამა არა მარტო ლიზას ეძებს, არამედ უნებურად მოგვევლინება შვილის საქმის გამგრძელებლადაც. ბარბაროსებს და ველურებს შეუძლიათ არა მარტო სპორტული უნივერსიტეტი დაანგრიონ (როგორც „ხმელ ფოთოლში“), მათ შეუძლიათ, და აგერ, აპირებენ კიდეც, მოსპონ უნივერსიტეტი, როგორც იდეა... ბარბაროსებს შეუძლიათ გაყიდონ ყველაფერი, რაც ადამიანებს აბედნიერებდა, ბავშვებს სიცოცხლეს უხალისებდა... კი, შეუძლიათ, მაგრამ სიცოცხლე, ბედნიერება და სიხარული ასე ადვილად არ იკარგება. თუ გნებავთ, დაუძახეთ ამას „აურა“. ის რჩება. ის არსებობს, მას მხოლოდ დანახვა უნდა. კინოხელოვნება კი გადაიქცევა არა მარტო წარმავალი ნატურის „შემნახველად“ (რასაც აკეთებდა ლიზა, როცა სოფლის სტადიონებს იღებდა), არამედ თვალის ახელის ხელოვნებად.
ფილმის ფინალში წაკითხული ლიზას წერილი (ჩემი აზრით, ინტონაციის თვალსაზრისით მეტისმეტად პათეტიკური) ზუსტად ასახავს ცვლილებას, რომელსაც მაყურებელი საკუთარ თავში შეიგრძნობს, რადგანაც წერილში ის თითქოს საკუთარ ფიქრებს ისმენს. ამგვარი დამთხვევა, ეკრანულ სამყაროსთან თანხვედრა, გახარებს და გაბედნიერებს. შეიძლება ეს კათარსისი არაა, ამ სიტყვის კლასიკური გაგებით. მაგრამ იმედის ნაპერწკალი ნამდვილად არის.
ფორუმი